عصر اهواز

مدیریت منابع آب
مفاهیم، چالش‌ها و راهکارها

در جایی می خواستم مطالب پیش رو را ارایه کنم، اما مجال و زمان کافی در دست نبود. از طرفی جناب آقای دکتر مسگری توصیه فرمودند که در این صفحه مشارکت داشته باشم. به همین دلیل فرصت را غنیمت شمرده و به عنوان اولین گام در این مشارکت، ناگفته های فوق الذکر را به شرح زیر خدمت علاقه مندان تقدیم می دارم:
به طور کلی تامین، حفاظت و تداوم منابع آبی تحت تاثیر بیلان (تفاضل بین تولید و مصرف) آب است. بنده بر این باورم که مصرف بی رویه آب از عوامل مهم و تاثیرگذار بر بحران آب ایران است. بحران آب بسیار جدی است و دلیل بحران آب علاوه برآن که ناشی از تنگناهای اقلیمی و خشکسالی است، ناشی از سوء مدیریت است. اما مدیریت منابع آب بیش از مدیریت مصرف (آن هم تنها به شکل توصیه های عمومی)است. مدیریت منابع آب شامل مدیریت «تولید»، «توزیع» و «مصرف» آب است. حکمرانان آب ایران در دو بخش تولید و توزیع هیچ تلاشی نکرده، نمی کنند و ظاهراً نخواهند کرد و تنها از بخش مدیریتی آب، توصیه های عمومی برای مصرف بهینه آب را ارایه می کنند. طبق سخن بزرگی که فرمود: “الناس علی دین ملوکهم”، همان گونه که متولیان آب گناه کم آبی و سوء مصرف را به گردن مصرف کنندگان می اندازند، مصرف کنندگان نیز مسولیت تامین و حفاظت از منابع آبی را بر گُردۀ مسولین می دانند. این وضعیت را شما می توانید در زندگی روزمره هم ببینید. مثلاً وقتی لوله ای در محله شما شکسته می شود و آب شرب هدر می رود، مردم حتی زحمت یک تلفن به اداره آّب را به خود نمی دهند، چون خود را مسول آب نمی دانند؛ و متولیان آب را کس دیگر می شناسند. بنابراین بیش از آنچه که نیاز باشد مردم در اندیشه آب باشند، مسولین تکلیف خود را با منابع آب و مدیریت آن روشن کنند. این مهم یا باید در تغییر نگرش مسولین و یا در تغییر مدیریت (از مدیریت دولتی به بخش خصوصی) قابل حصول است. در این مجرا بنده پیشنهادات زیر را برای ایجاد ساختاری نو در مدیریت منابع آب در ذهن دارم:
۱- در مدیریت تولید، زمامداران آب کشور علاوه بر شناخت کامل منابع آبی کشور ناگزیر به یافتن منابع آبی و تولید مصنوعی آب هستند (برای مثال شناخت آب های زیر زمینی در دسترس و آب های ژرف و بهره برداری از آب شور دریاها، تصفیه فاضلاب ها و … یا ایجاد بارش مصنوعی از طریق بارورسازی ابرها و …). این مهم تنها زمانی قابل حصول است که بخش مدیریت و حاکمیت آب از شکل اداری (آغاز و پایان ساعت کار و اجرای بخشنامه و …) خارج شده و به سمت «عملی تری» از مسولیت گام بردارد. دریکی از خشک ترین کشورهای جهان و درست در این هنگامه و هنگام خشکسالی بسیاری از مدیران سطوح مختلف کشور موضع بی تفاوت در مقابل بحران و مصیبت خشکسالی و آفت مزمن بی تدبیری و بی درایتی در مسئله آب دارند و هم هیچ موضع و منظر و برنامه ای ندارند و تقریبا هیچ دغدغه و نگرانی خاطری برای مطالعه و تحقیق و اندیشه ورزی و ایده پردازی و گرد هم آمدن و شرح و بسط و تحلیل و جدی گرفتن و آماده بودن و هوشیار کردن مردمان و مدیران کشوری و استانی و محلی ندارد. دستیابی به دانش نوین و نیز تکاپو در دستیابی به روش های مبتکرانه از مهم ترین الزامات این بخش است. دستیابی به اهداف این بخش تنها با مشارکت پژوهشگران و مراکز دانشگاهی- پژوهشی میسر است. اکنون نهادهای متولی آب و مراکز دانشگاهی – پژوهشی به شکل جزایری مجزا راه های خود را طی می کنند و در بهترین حالت تنها در تقابل با هم نیستند. همگرایی مراکز پژوهشی و اجرایی در این مسیر ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
۲- در مدیریت توزیع توجه به شبکه توزیع آب در سرتاسر کشور ضروری است. طبق اذعان بسیاری از متولیان آب کشور بیش از ۹۰ درصد از شبکه توزیع آب کشور فرسوده و موجب هدر رفت آب (این سرمایه ای که بسیار محتمل است موجبات جنگ جهانی و محلی بعدی را تولید کند) است. این موضوع زمانی افسوس برانگیز و غم انگیز تر جلوه می کند که بدانیم هدر رفت این بخش عمدتاً از آب آشامیدنی است که سرمایه، انرژی و زمان زیادی را از مملکت مصرف کرده است تا به کیفیتی اینچنین رسیده است. توجه به احداث شبکه آبیاری و زهکشی به منظور بالا بردن راندمان آب آبیاری و اصلاح اراضی از جمله مغفول ترین بخش ها در بخش توزیع آب (بویژه در مدیریت زراعی) است. از دیگر موارد در مدیریت توزیع آب، تامین دو نوع آب (آب تصفیه شده برای نوشیدن، پخت و پز و … و آب تصفیه نشده برای شستشو، آبیاری و …) و ایجاد تاسیسات آبرسانی مجزا برای آنها و نیز تعیین نرخ بسیار متفاوت برای هریک از آنهاست. بهتر است سازمان آب و فاضلاب مانند بسیاری از کشورهای دنیا آب شرب را از مصارف دیگر آب تفکیک کند تا به این ترتیب مردم مجبور نباشند از آب شرب گران برای شستشوی فرش یا شستشوی های روزمره و ماشین استفاده کنند.
۳- بنیادی ترین اقدامات در مدیریت مصرف که مستقیم و غیرمستقیم در بهبود وضع آب موثر است می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
الف) آموزش (بویژه عملی) فرهنگ صرفه جویی در مصرف و جلوگیری از آلودگی آب
ب) ترجیح کشت دیم به کشت آبی: توجه شما را به این قضیه جلب می کنم که زمامداران آب کشور به این واقعیت اذعان دارند که حدود ۹۰ درصد از مصرف آب کشور در بخش کشاورزی است (هنوز ۳۰ درصد از تولید بخش کشاورزی تبدیل به ضایعات می شود. در بخش کشاورزی ۷/۲۶ میلیارد متر مکعب؛ یعنی: بیش از ۳ برابر نیاز آب شرب ۸۰ میلیون ایرانی، از آبی که در اختیار این بخش قرار می دهیم و به غذا تبدیل می شود عملاً به دست مصرف کننده نمی رسد.). در کشور خشکی زده و خشکسالی دیده، ترجیح کشاورزی آبی بر فعالیت های دیگر فاقد توجیه منطقی و اقتصادی است. توجه شما را به این نکته جلب می کنم که هیچ ضرورتی وجود ندارد که ما حتماً تامین کننده منابع کشاورزی خود باشیم. بسیاری کشورها به منظور تامین مایحتاج غذایی خود و در عین حال با هدف حفاظت از منابع آبی خود، محصولات کشاورزی را از منابع خارجی تامین می کنند. بسیاری کشورهای پرباران استوایی (نظیر کشورهای افریقایی) که خود از جمله کشورهای فقیر بشمار می آیند، طرف های تجاری خوبی در این زمینه هستند.
ج) کاهش استفاده فانتزی از آب: در بزنگاهِ داد و فریاد و فغان و هشدارهمه مطلعین از مخاطرات بزرگی که در چشم انداز سرانجام دعوای آب و منابع آبی در کشورمطرح است، استفاده فانتزی از آب ( فضای چمن کاری برای تاسیس «یک زمین فوتبال» شیک و امروزی،ساخت استخر، آبیاری چمن و …) همچنان یک دغدغه تزیینی و دکوری ما است. داستان از این قراراست که «چمن کاری» نوعی از یک فضای سبز متناسب با آب هوای مرطوب و ذخایر آبی فراوان کشورهای غربی و توسعه یافته و ثروتمند است و کشور ما در این تناسب ها جایی ندارد یعنی ما نه آب و هوای مرطوبی داریم، نه ذخایر آبی فراوانی داریم و نه کشور ثروتمندی هستیم؛ لذا آن طور نیست که بعضی از مدیران عزیز فکر می کنند خودشان چشم بینای زیبایی شناسی چمن را دارند و برخی از آن بی بهره و بی نصیب اند؟! پُرپیداست که چمن، چشم انداز فضای سبز زیبایی دارد اما ما در این شرق کم آب و محروم و کم نصیب و فقیر است که زندگی می کنیم و در این منطقه آب یکی از گرانبهاترین نیازمندی های بسیار کمیاب زندگی و توسعه معیشت است و در تمام تاریخ گذشتۀ ما چگونگی بهره برداری و مصرف آب همواره با احتیاط و ملاحظات و سنت های صرفه جویی بسیار همراه بوده است. درست به این دلایل است که در کشور ما «درخت کاری» سنت دیرینه و قابل اعتمادتری است که باید محور توسعه فضای سبز شهری (تقریبا درهمه شهرهای کشور) ما قرار گیرد. درخت با فرهنگ عارفانه و ریشه دار شرقی ما سازگارتر است چرا که سطحی و حساس نیست وعمق و بعد زمانی و مکانی خوبی دارد و به دلیل هزینه های بسیار پایین تر نگهداری و مصرف آب بسیار کمتر (نسبت به چمن)، طول عمر بیشتر، مخاطره پذیری بیشتر(در مقابل کم آبی) و سایه ساری اش (در این کشور مملو از آفتاب اغلب مزاحم فصل های بهار و تابستان) برای ما اصلا قابل مقایسه با چمن نیست.
د) محدودیت اعطای مجوز به تاسیسات و صنایع آب بر (نظیرصنایع ذوب آهن، فولاد و…) در راستای حفظ کمیت و کیفیت منابع کشور ضرورتی اجتناب ناپذیر است. صنایع پر مصرفی مانند فولاد و آهن همچنان در یزد افتتاح می شود و در اصفهان به کار خود ادامه می دهد. اگر واقعا بحران جدی است ما باید تمهیدات جدی تری برای مقابله با این بحران بیافرینیم.