کشور ایران درمنطقه جنب حاره قرار گرفته و مخاطرات محیطی مانند تغییرات و نوسانات دمایی، بارندگی، ترسالی، خشکسالی مشخصه ذاتی آن می‌باشد. در بین این مخاطرات خشکالی هرسال، یا هرچند سال، در استان حادثه آفریده و موجب بروز مشکلاتی می‌گردد و در ابعاد مختلف، برنامه‌ریزیهای توسعه‌ای کشور را دچار رکود نموده و بحرانهای گسترده‌ای را به لحاظ اجتماعی و اقتصادی ایجاد می‌کند. وقوع خشکسالی علاوه بر ایجاد مشکلات در بخش کشاورزی، صنعتی،عمرانی و غیره، باعث بیماریها و مشکلات عدیده اقتصادی و اجتماعی می‌شود، بطوریکه گاهی خشکسالی زندگی مردم را در شهر و روستا فلج می‌کرد. حیوانات و چارپایان براثر کمبود علوفه تلف می‌شدند.
آب و هوا یکی از عوامل مهم طبیعی است که در تمام مراحل زندگی بخصوص در نحوه بهره‌برداری انسان تاثیری زیادی دارد. انتخاب نوع لباس، مسکن، نوع کشت، نوع معماری و عمران و انتخاب سکونتگاهها متاثر از عوامل آب و هوایی‌است. می‌توان گفت شرایط اقلیمی سطح زمین و نهایتا الگوهای گردشی اتمسفر نقش مهمی در شکل دهی و سازمان دهی محیط زیست دارند (علیجانی،۱۳۸۱).
اما همان‌طوری که می‌دانیم یکی از پدیده‌های مهم جوی و اقلیم شناسی، خشکسالی می‌باشد، که موجب شدت، تداوم و گسترش آنها بر فعالیتهای انسانی، حمل ونقل، انرژی، مسایل زیست محیطی و فعالیتهای جانداران تاثیر بسزایی دارد. نظر به اینکه بارندگی عمده منبع تامین آب شیرین برای کشاورزی ، مصارف خانگی و صنعتی است و می تواند از اثرات خفیف برزندگی شخصی تا مصایب بزرگ در سطح ملی انجامد. لذا وقوع خشکسالی تاثیرات بسزایی در مسایل اقتصادی- اجتماعی و کشاورزی دارد. و این امر می طلبد تا مطالعاتی در این زمینه انجام گیرد و با مدیریت صحیح و برنامه ریزیهای دقیق از خطرات و زیانهای احتمالی جلوگیری بعمل آید. در همین راستا خشکسالی را از نظر مکانی و زمانی مورد بررسی و مطالعه قرار داده و با استفاده از شاخص SPI آن راتحلیل نمائیم.
با توجه به وجود نوسانات شدید در بارشهای منطقه و کشور، خشکسالیها از جمله بلایای طبیعی هستند که در شرایط نوسان منفی یا به عبارتی کاهش بارشهای جوی نسبت به میانگین درازمدت رخ می‌دهند و اثرات زیانباری بربخش کشاورزی، اقتصادی و اجتماعی خواهند گذاشت( فرجزاده،۱۳۸۴ ).
بی‌گمان خشکسالیها از جمله اصلی ترین و قدیمی ترین بلاهای طبیعی به شمار می‌روند که انسان از زمانهای بسیار دور با آنها آشنایی پیداکرده‌است. داستان حضرت یوسف در قرآن کریم در مورد خشکسالی مصر باستان( سوره یوسف، آیه های ۴۳ تا ۴۹ )، و وجود مراسمات خاص در میان قبایل و مردمان نواحی مختلف دنیا در مواقع عدم باران و خشکسالی گویای این مطلب هستند. خشکسالی در دوره معاصر نیز مورد توجه دانشمندان و محقیقین قرارگرفته و به اهمیت موضوع پی‌برده‌اندو به صورت علمی به بررسی موضوع پرداخته‌اند، ازجمله ترنت وایت ( ۱۹۴۸ )، کوپن ( ۱۹۳۱ )، و کنراد ( ۱۹۵۰ ) که روشهای مختلف طبقه‌بندی را ارائه داده‌اند. پالمر (۱۹۴۶ ) محقق آمریکایی، اولین نفری بود که به صورت علمی و با استفاده از روشهای علمی به بررسی مسئله خشکسالی تحت عنوان خشکسالی هواشناسی پرداخته‌اند.
پدیده خشکسالی و متعاقب آن نیاز به آب از قدیم الایام مردم را به تکاپو انداخته تا چاره‌ای برای این مشکل بیابند که از جمله آن با اجرای مراسم خاصی همچون نواختن طبل‌های ویژه و ایجاد هیاهو در میان قبایل اولیه قاره‌های آمریکا، آفریقا و آسیا در مواقع عدم نزول بارشهای جوی و همچنین اجرای شیوه‌هایی خاص در ایران مثل خواندن نماز استسقاء (طلب آب)، نواختن طبل ها، سرودن تصنیف های گوناگون، پختن آش نذری و… همراه بوده است و هم اکنون هم جزئی از سنن مردم گردیده است (فرج زاده، ۱۳۸۴،ص ۵). پالمر محقق آمریکایی را می‌توان جزء اولین محققینی دانست که به طور علمی با استفاده از روشهای آماری به بررسی ویژگیهای مختلف این پدیده در آمریکا پرداخت و عنوان خشکسالی هواشناسی را ارائه کرد.
کشور ایران در منطقه کمربند خشک جهان قرارگرفته‌است و به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و ویژگیهای توپوگرافیکی دارای آب و هوای متنوعی می‌باشد و مقدار بارندگی منطقه بسیار کمتر از متوسط جهانی نیز می‌باشد. در این میان به دلیل قلت نزولات جوی، و با توجه به اینکه کشت عمده محصولات استراتژیک کشور یعنی گندم و جو به روش دیم صورت می‌گیرد، وابستگی شدید کشاورزی به بارندگی آشکار می‌شود و به همین جهت مشکلات ناشی از کمی ریزشهای جوی نمود خاصی پیدا می‌کند. علیرغم قلت بارندگی، از نقطه نظر زمانی، دریافت ریزشهای جوی به نحوی‌است که عملا استفاده از آن را با محدودیتهای جدی روبرو می‌سازد و وجود نوسانات شدید ریزشهای جوی در مقیاسهای روزانه، ماهانه، فصلی و سالانه یک موضوع مهم است که بهره برداری از منابع آبی را با مشکلات مواجه می‌سازد.
با توجه به وجود نوسانات شدید در بارشهای منطقه و کشور، خشکسالیها از جمله بلایای طبیعی هستند که در شرایط نوسان منفی یا به عبارتی کاهش بارشهای جوی نسبت به میانگین درازمدت رخ می‌دهند و اثرات زیانباری بربخش کشاورزی، اقتصادی و اجتماعی خواهند گذاشت( فرجزاده،۱۳۸۴ ).
بی‌گمان خشکسالیها از جمله اصلی ترین و قدیمی ترین بلاهای طبیعی به شمار می‌روند که انسان از زمانهای بسیار دور با آنها آشنایی پیداکرده‌است. داستان حضرت یوسف در قرآن کریم در مورد خشکسالی مصر باستان( سوره یوسف، آیه های ۴۳ تا ۴۹ )، و وجود مراسمات خاص در میان قبایل و مردمان نواحی مختلف دنیا در مواقع عدم باران و خشکسالی گویای این مطلب هستند. خشکسالی در دوره معاصر نیز مورد توجه دانشمندان و محقیقین قرارگرفته و به اهمیت موضوع پی‌برده‌اندو به صورت علمی به بررسی موضوع پرداخته‌اند، ازجمله ترنت وایت ( ۱۹۴۸ )، کوپن ( ۱۹۳۱ )، و کنراد ( ۱۹۵۰ ) که روشهای مختلف طبقه‌بندی را ارائه داده‌اند. پالمر (۱۹۴۶ ) محقق آمریکایی، اولین نفری بود که به صورت علمی و با استفاده از روشهای علمی به بررسی مسئله خشکسالی تحت عنوان خشکسالی هواشناسی پرداخته‌اند.
پدیده خشکسالی و متعاقب آن نیاز به آب از قدیم الایام مردم را به تکاپو انداخته تا چاره‌ای برای این مشکل بیابند که از جمله آن با اجرای مراسم خاصی همچون نواختن طبل‌های ویژه و ایجاد هیاهو در میان قبایل اولیه قاره‌های آمریکا، آفریقا و آسیا در مواقع عدم نزول بارشهای جوی و همچنین اجرای شیوه‌هایی خاص در ایران مثل خواندن نماز استسقاء (طلب آب)، نواختن طبل ها، سرودن تصنیف های گوناگون، پختن آش نذری و… همراه بوده است و هم اکنون هم جزئی از سنن مردم گردیده است (فرج زاده، ۱۳۸۴،ص ۵). پالمر محقق آمریکایی را می‌توان جزء اولین محققینی دانست که به طور علمی با استفاده از روشهای آماری به بررسی ویژگیهای مختلف این پدیده در آمریکا پرداخت و عنوان خشکسالی هواشناسی را ارائه کرد.
پژوهش های Palmer در خصوص خشکسالی از جمله نخستین پژوهش هایی است که خشکسالی را کمبود رطوبت مستمر و غیر طبیعی (منظور انحراف از شرایط یا میانگین دراز مدت پارامتر های هوا شناسی) دانسته است. هریست و همکاران ( ۱۹۶۶ )نیز تحقیقاتی را در زمینه خشکسالی هواشناسی انجام دادند که بعد ها توسط موهان و رانگاچاریا(۱۹۹۱) تکمیل گردید.
در زمینه تناوب خشکسالی ها ، ضرایبی را محاسبه می‌کنند. چنانچه “فیتز پاتریک”، “کریشنگ” و ترسون ولگ” به منظور بررسی نحوه گذر به سمت دوره‌های خشک طولانی و جلوگیری از خشکسالی با بهره‌گیری از مدل مارکوف در استرالیا به پیش‌گویی پرداختند( به نقل از خالدی، ۱۳۷۴، صص۹۹-۹۷). و می توان به کارهای هاپکینز و رابی لارد (۱۹۶۴)، گریگورتن (۱۹۶۶)،فیرهرم و دین بارک (۱۹۶۷)، تودوروویچ و ول هایزر (۱۹۷۴) استیم (۱۹۸۰) گای و همکاران ( ۱۹۹۸) واید و گومز ( ۱۹۹۹ ) استافوردو همکاران (۲۰۰۰) هوگس و ساندرز (۲۰۰۲) بکله (۲۰۰۲) دومونکوس (۲۰۰۳) سونگ و همکاران (۲۰۰۳) هورواث و بیتو (۲۰۰۷)، لی و همکاران ( ۲۰۰۷ ) اشاره کرد.
در داخل کشور نیزافرادی همچون خوش اخلاق (۱۳۷۶)ذوالفقاری، (۱۳۷۷) قطره سامانی (۱۳۷۹)عزیزی (۱۳۷۹) پرهمت و همکاران (۱۳۷۹)، ساری صراف و ریحانی نیا (۱۳۷۹)، کیخائی و محمدی (۱۳۷۹)، حجازی زاده و شیر خانی(۱۳۸۴)اختری و همکاران (۱۳۸۵) یوسفی و همکاران (۱۳۸۶) و مساعدی و همکاران (۱۳۷۸) در این زمینه مطالعاتی انجام داده اند.
توصیف کیفی خشکسالی را در شاخص SPI مشاهده می کنید.(جدول ۱)
جدول شماره : شاخص SPI
|
توصیف کیفی خشکسالی |
نمره شاخص |
| خشکسالی ضعیف | ۲۵/- تا ۷۵/- |
| خشک سالی متوسط | ۲۵/۱- تا ۷۵/- |
| خشکسالی شدید | ۷۵/۱- تا ۲۵/۱- |
| خشکسالی بسیار شدید | ۷۵/۱- و کمتر |
دانلود نرم افزار بسته شاخص های خشکسالی “Drought Indicis Package”
سعید مرید ، محسن مقدسی ، سجاد ارشد مریم امید
جهت دانلود کلیک نمایید
[1]
منابع و ماخذ:
۱
۱-تقوی، فرحناز و محمدی، حسین. ۱۳۸۶: بررسی دوره بازگشت رویدادهای اقلیمی حدی به منظور شناخت پیامدهای زیست محیطی، مجله محیط شناسی، شماره ۴۳،ص ۲۰-۱۱
۲-لشنی زند، مهران و تلوری، عبدالرسول. ۱۳۸۳: بررسی خشکسالی اقلیمی و امکان پیش بینی آن در شش حوضه واقع در غرب و شمال غرب ایران، فصل نامه تحقیقات جغرافیایی، شماره ۷۲، ص ۸۶-۷۳٫
۳-برنا، رضا، عظیمی، فریده و سعیدی دهکی،ناهید. ۱۳۸۹،مقایسه شاخصهای SIAP، PN و RAI دربررسی خشکسالی های استان خوزستان با تاکید بر ایستگاههای آبادان و دزفول، فصل نامه جغرافیای طبیعی،شماره ۹
۴-عطایی، هوشمند، هاشمی نسب، سادات. ۱۳۸۹، تحلیل آماری خشکسالی استان سمنان و تاثر آن بر عملکرد محصول جو، سومین همایش ملی جغرافیا و رویکرد علمی به توسعه پایدار
۵- عزیزی، قاسم و عزت الله صفرخانی، ۱۳۸۱ ، ارزیابی خشکسالی و تأثیر آن برعملکرد گندم دیم در استان ایلام با تأکید بر خشکسالی های اخیر (۷۹-۷۷) مجله مدرس، دوره ۶ ، شماره۲٫
۶- فرج زاده، منوچهر.۱۳۸۴: خشکسالی از مفهوم تا راهکارها، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
۷- علیجانی، بهلول. ۱۳۸۱٫ اقلبم‌شناسی سینوپتیک. انتشارات سمت، ص۲۲۹٫
۸- فرجزاده،م.،موحد دانش،ع .ا. وقائمی،ه.،۱۳۷۴ . خشکسالی درایران،مجله دانش کشاورزی دانشگاه تبریز،جلد۵،شماره های۱و۲؛