عصر اهواز

در هفتمین مصاحبه غیر حضوری به سراغ استاد فرزانه ،اندیشه ورز و اخلاق مدار ،جناب آقای دکتر مفیدی  عزیز رفتیم و ایشان نیز با همان روی گشاده همیشگی دعوت ما را اجابت فرموده و پاسخهای بسیار ارزشمندی تقدیم مخاطبین گرانمایه وبزرگوار نمودند که عینا تقدیم حضورتان می گردد

استاد مفیدی عزیز به پاس همه تلاشهای علمی و معنوی اتان و خدمات ارزنده ای که بی منت و خالصانه تقدیم جامعه بزرگ جغرافیا و اقلیم نموده اید بی نهایت سپاسگزاریم.

جناب آقای فاطمی

 با سلام

از این که اینجانب را شایسته پاسخگویی به سؤالات ارزنده خود یافته اید بسیار سپاسگزارم. ضمن قدردانی از زحمات و تلاش های خالصانه شما، امیدوارم نوشته پیشرو مفید واقع گردد.

پرسش اول- آینده رشته جغرافیا (هم اینده علمی و هم اینده شغلی) را در کشور چگونه می بینید؟

اجازه می خواهم از دو جنبه به این سوال پاسخ گویم. جنبه اول از این منظر است که در شرایط کنونی ایران و جهان جغرافیا به عنوان یک رشته علمی چقدر می تواند کارآمد باشد. از این منظر نگاهی هرچند گذرا به ان چه در پیرامون ما به وقوع می پیوندد اعم از مسائل محیطی مقیاس جهانی همچون گرمایش زمین، کاهش ازن و پیدایش حفره ازن، ذوب یخ های قطبی، افزایش جمعیت و آلودگی شهرها، کاهش منابع آب و کمبود منابع غذایی و … و یا مسائل و مشکلات محیطی مقیاس منطقه ای و محلی همچون توفان های گردوغباری در خاورمیانه، خشکسالی ها و سیل های مهیب و خانمان برانداز، امواج گرمایی، امواج های سرمایی ، مرگ و میرهای ناشی از آلودگی های فرین در کلان شهرها و … همگی نیاز به رشته هایی از علم که اساس انها بر مطالعه و تحلیل روابط بین پدیده های محیطی استوار است را یاداور می گردد. به واقع، در چنین دنیای پر مسئله ای که به جهت خروج سامانه های طبیعی از تعادل اولیه، نابهنجاری های محیطی ریز و درشتی هر روزه در اقصا نقاط دنیا بوقوع می پیوندد نیاز به رشته هایی چون جغرافیا که از ماهیتی چند رشته ای (Multidisciplinary) برخوردار بوده و اساس علم خود را بر بستر طبیعی زمین استوار نموده اند به شدت احساس می گردد. نتیجه کلی این که از این منظر جغرافیا یکی از علوم کارآمد و مورد نیاز بشر برای توفق بر مسائل و مشکلات در دنیای امروز است. شاید یادداشت ماه گذشته روزنامه گاردین (اینجا را کلیک کنید[۱]) شاهدی بر این مدعا باشد. از سویی، بروز مسائل و نابهنجاری های محیطی متعدد و متنوع در مقیاس های مختلف محلی تا منطقه ای در کشور ما، نیازمندی جامعه ما را به علومی چون جغرافیا جهت ایجاد تعادل در محیط دو چندان نموده است. بر این اساس، چه دولتمردان تمایل داشته باشند و یا نخواهند برای تعادل بخشی در سامانه سیاره زمین نیازمند بهره گیری از علومی چون جغرافیا هستند.

اما جنبه دوم پاسخ بر این نکته استوار است که حضور و فعالیت ما جغرافیادانان ایران در کلیه عرصه های جامعه به چه میزان برای این رشته و کارآمدی آن ارزش و اعتبار ایجاد نموده است. به عبارتی دیگر، آینده حرفه ای رشته جغرافیا در این سرزمین بنا به پرونده موجود از تلاش ها و فعالیت های حرفه ای جغرافیدانان ایران زمین چه خواهد بود؟ در پاسخ تنها می توانم عرض نمایم که جغرافیای ایران سال های سال است که با «چراغ خاموش» به پیش می راند. در واقع سال های سال است که جغرافیای ما، نه تنها ظرفیت سازی لازم برای تسخیر عرصه های مختلف جامعه را در دستور کار خود قرار نداده بلکه از ظرفیت های موجود و پتاسیل های در دسترس کمترین استفاده را بعمل آورده است. شاید پیدایش انجمن های علمی مختلف در دل جغرافیای ایران و به نوعی شقه شقه شدن جغرافیا در ایران ناشی از این حرکت به اصطلاح «چراغ خاموش» در جغرافیای ایران است. از این منظر و در صورت تداوم ساختار حرفه ای موجود در جغرافیا، عرصه های فعالیت جغرافیایی یک به یک به رشته های رقیب واگذار خواهد شد و جغرافیدانان ایران، علیرغم نیاز شدید جامعه کنونی ما به انجام مطالعات نظامند جغرافیایی برای حل مسائل محیطی، به نوعی در انزوا قرار خواهند گرفت. آن چه جغرافیای ایران برای ایجاد یک افق روشن از آینده بیش از پیش نیازمند ان است نه اثبات جغرافیا و یا اثبات جغرافیایی بودن مسائل و مشکلات محیطی عصر حاضر، بلکه اثبات جغرافیادان بودن و قدرت و توانایی ما برای حل مسائل و مشکلات جامعه کنونی است. به زعم اینجانب، ما قبل از این که بخواهیم و البته بتوانیم در عرصه های مختلف اجتماعی قد علم نموده و عرصه ها را از ان خود سازیم، نیازمند آنیم که ابتدا خویشتن را برای خود به اثبات رسانیم. به گمان اینجانب اگر بتوانیم در درون جامعه جغرافیایی به چنان همدلی، همگرایی و وحدت نظری برسیم که برآیند آن طراحی یک چارچوب علمی، محکم، قانونمند و آینده نگر باشد، نه تنها به پایه های خودشناسی حرفه ای رسیده ایم بلکه آینده را در عرصه های مختلف از ان خود ساخته ایم. این امر از طریق ایجاد یک سازمان حرفه ای نظامند که بر اساس همگرایی، همدلی و همفکری تمامی جغرافیدانان پایه ریزی شده باشد و بر اساس شایستگی های علمی و حرفه ای رفتار نماید محقق خواهد شد.

پرسش دوم-اگر بخواهیم نگاهی آسیب شناسانه به گذشته جغرافیا و جامعه اقلیمی داشته باشیم مهم ترین آسیب ها را چه می دانید؟

از جمله کاستی های بزرگ و قابل ذکر جغرافیا و اقلیم شناسی در سال های گذشته، نبود یک تشکل و یا انجمن علمی قدرتمند و کارآ است که هم در راستای انسجام درونی جغرافیا و وحدت جغرافیادانان گام بردارد و هم برای وضع موجود جغرافیا و جغرافیادانان در جامعه در همه جهات فعالیت نماید و برای پرستیژ اجتماعی و اقبال عمومی این رشته در نزد مردم و دولتمردان به شکلی واحد و سازمان یافته اقدامات بنیادی و اساسی انجام دهد. نبود چنین تشکلی منجر به بروز برخی از آسیب ها در جغرافیا و اقلیم شناسی گردیده است. برای مثال در چند سال گذشته جذب بی حد و اندازه دانشجو در مقاطع و گرایش های مختلف جغرافیا و گسترش بی قاعده این رشته در بسیاری از مراکز دانشگاهی که حداقل استانداردها و ضوابط را رعایت ننموده اند از آسیب هایی که در صورت وجود یک تشکل علمی و صنفی قوی یا اساساً به ظهور نمی رسید و یا به جهت نقش تعادل بخش و بازدارنده یک انجمن علمی قوی در صورت وقوع بسیار خفیف و کم شدت ظاهر می گردد.

پرسش سوم-بسیاری ازاقلیم شناسان معتقدند که تحقیقات اقلیمی در ایران به بن بست رسیده است و دیگر موضوعات قابل توجهی در این حوزه وجود ندارد و تقریبا بر روی اکثر موارد کار شده است آیا شما با این نظر موافقید؟اگر بخواهید چند زمینه نو در حوزه اقلیم شناسی ایران مطرح نمایید به چه موضوعاتی اشاره خواهید نمود؟

در پاسخ تنها می توانم بگویم که در مباحث علمی هنگامی که مطالعات از عمق به سطح گرایش یابد ذهن از مسئله سازی و کشف باز می ماند. هنگامی که در سامانه ذهنی، ما بسیاری از جنبه های مسئله سازی و طرح مسئله را حذف نماییم بطور طبیعی ذهن از تراوشات ذهنی جدید و خلاقانه خالی خواهد ماند. مشکل کمبود و یا نبود موضوع در اقلیم شناسی ایران، نه از بستر اقلیمی یکدست و یا کم تنوع بودن اقلیم ایران، بلکه در بسیاری از موارد متاسفانه از ذهن چالش نایافته ما جغرافیدانان این مرز و بوم حاصل گردیده است. به اعتقاد اینجانب سبب اصلی این چالش نیافتگی ذهن و نبود خلاقیت های ذهنی و یا نبود ایده های جدید به جهت وجود یک نظام آموزش عالی دولتی، غیرپویا و متمرکز است. هنگامی که تمامی بنیان های شکل گیری تولید علمی (از جمله استاد، دانشجو و محتوی علمی واحدها و دروس) در یک نظام کاملا متمرکز و دولتی قالب بندی شود، امید به خلاقیت، ایده های جدید و تولید علمی کاهش می یابد. نبود فضای بحث و گفتگوی علمی سالم در کلاس های درس، در دپارتمان ها، در کنفرانس ها و سایر فضاهای علمی عامل دیگری است که طرح و بحث ایده های جدید و یافته های نو را نقصان بخشیده است.

سوای مطالب فوق، پهناوری ایران، کوهستانی بودن آن، مجاورت با دریاهای بزرگ، درهم تنیدگی کو ه ها و دریاها، موقعیت جغرافیایی ممتاز از منظر برهم کنش سامانه های گردش بزرگ مقیاس، واقع شدن بزرگ ترین پیکره آبی داخل خشکی جهان در شمال و ….. موضوعات اقلیمی بسیار جالب و در عین حال متنوعی را در مقیاس های مکانی متفاوت عرضه می دارند. کافی است دانشجویان گرامی در حوزه های مختلف مطالعاتی اقلیم شناسی با نگاهی عمیق تر و کنجکاوانه نظاره گر نحوه وقوع پدیده ها در جای جای این سرزمین باشند تا سوالات مختلف و بی پاسخ متعددی به ذهن شان خطور نماید.

 پرسش چهارم- توصیه شما به دانشجویان و فارغ التحصیلان جغرافیا بویژه اب و هواشناسی چیست؟

اقلیم شناسی حقیقتاً یک رشته علمی دوست داشتنی و در عین حال ارزشمند است. کمتر رشته علمی را می توان در عرصه علوم یافت که از این همه تنوع در پدیده های مورد بررسی و این همه تنوع در مقیاس های زمانی و مکانی وقوع پدیده ها برخوردار بوده و در عین حال تا این حد در زندگی روزمره مردم نقش بازی نماید. اقلیم شناسی که در ابتدای قرن بیستم به تعبیر کارلتون (۱۹۹۹) «اردک زشتی» برای سرویس های هواشناسی ملی قلمداد می گردیده، در نتیجه تکامل در انتهای قرن یادشده به «قوی سپیدی» در حوزه علوم جو تبدیل گردیده است. اقلیم شناسی علم بررسی دغدغه های آینده ما زمینیان است. بی شک دنیای ما در آینده هرچه بیشتر نیازمند به علوم اقلیمی (آن چه که این روزها در بسیاری از محافل بین المللی از آن سخن گفته می شود) خواهد بود. بنابراین، توصیه اینجانب به دانشجویان این رشته این است که با عمیق شدن در یکی از جنبه های علوم اقلیمی، ضمن لذت بردن از پیچیدگی های این علم، خشت های اولیه بنای بلند خود را بدرستی استوار سازند. دانشجویان عزیز به این نکته نیز بیاندیشند که علوم اقلیمی حیطه ای بس فراتر از مرزهای کشور عزیز ما دارد و این عزیزان می توانند هم برای موفقیت و هم برای اشتغال به فضایی گسترده تر از ایران زمین بیاندیشند. بدون تردید اقلیم شناسی پتاسیل بالایی را در عرصه های جهانی برای شما به نمایش خواهد گذاشت. علاقه وافر به اقلیم شناسی، درکی عمیق از فیزیک جو و تسلط بر تکنیک ها و مدل های رقومی جوی و اقلیمی در کنار پیش شرط هایی چون تسلط کافی بر زبان انگلیسی، آمار و کامپیوتر موفقیت علمی شما را در این رشته جذاب و پرکشش تضمین می نماید.

Carleton, A.M. (۱۹۹۹), Methodology in climatology, Annals Association of American Geographers, 89 (4): 713-735.

پرسش پنجم-دلایل عدم موفقیت تشکلهای جغرافیایی مانند انجمن ایرانی اقلیم شناسی و امثالهم را در چه می دانید؟

به نظر اینجانب مهمترین عاملی که موفقیت تشکل ها و انجمن های علمی و حتی تکامل علم در ایران را تحت الشعاع خود قرار داده است متمرکز و دولتی بودن نظام آموزش عالی کشور و وابستگی شدید انجمن های علمی و حرفه ای به دولت است. در جامعه امروز ما علم دولتی آنچنان گسترده و فراخ شده است که حتی انجمن های علمی که در سطح دنیا نماد تلاش های حرفه ای و صنفی با یک سازمان کاملاً خصوصی هستند بدون وجود دولت امکان بقای آنها میسر نیست. در بررسی وضعیت انجمن های علمی موفق در سطح جهانی وجود استقلال و خوداتکایی به عنوان یک پیش شرط برای موفقیت علمی انها در سطح جامعه خودنمایی می کند. در واقع، قوی ترین انجمن های علمی آنهایی هستند که ضمن خود اتکایی، بیشترین اعضاء را دارند. اعضای بیشتر ضمن این که قدرت مالی لازم را برای بقای انجمن فراهم می نمایند، سطح بالایی از استقلال و خوداتکایی انجمن را برای بیشبرد اهداف آن فراهم می آورند. از منظری دیگر غیر رقابتی بودن علوم در ایران و ایجاد مرزبندهای مشخص بین رشته ها و علوم و سهم بندی که دولت برای رشته های مختلف علمی در جامعه ایجاد نموده است، نقش و ماهیت انجمن ها و تشکل های علمی را در جامعه ما متزلزل ساخته است. این در حالی است که فضای رقابتی بین علوم برای کسب فرصت ها و از ان خود نمودن موقعیت ها در بسیاری از کشورها، بطور خودجوش و به شکلی منطقی وجود یک انجمن و یا تشکل علمی قوی را ضروری می سازد.

سوای مطالب فوق، در رابطه با انجمن جغرافیایی ایران و انجمن اقلیم شناسی بطور اخص نبود یک همگرایی و وحدت نظر در بین جغرافیدانان و اقلیم شناسان و در برخی موارد متاسفانه ارجحیت دادن منافع شخصی بر منافع جمعی (بخصوص در مورد انجمن جغرافیایی ایران) امکان شکل گیری یک انجمن منسجم و قوی را تاکنون میسر نساخته است.

پرسش ششم- در پایان اگرنکته خاصی که می تواند برای اقلیم شناسان و اقلیم دوستان مفید واقع گردد را بیان بفرمایید.

شاید نوشتار زیر به نوعی تکرار باشد اما به اعتقاد اینجانب، پیش و بیش از هر چیزی جامعه جغرافیایی ما نیازمند داشتن یک تشکل یا انجمن علمی و صنفی قوی است. واقعیت امر این است که داشتن یک تشکل علمی قوی و منسجم که رسیدن به افق های دور را برای ما ممکن سازد تنها زمانی میسر می گردد که بتوانیم در درون جامعه جغرافیایی به چنان همدلی، همگرایی و وحدت نظری برسیم که برآیند آن طراحی یک چارچوب علمی، محکم، قانونمند و آینده نگر باشد. در چنین حالتی نه تنها به پایه های خودشناسی حرفه ای خواهیم رسید، بلکه آینده را در عرصه های مختلف از ان خود خواهیم ساخت. این امر از طریق ایجاد یک سازمان حرفه ای نظامند که بر اساس همگرایی، همدلی و همفکری تمامی جغرافیادانان این مرز و بوم پایه ریزی شده باشد و بر اساس شایستگی های علمی و حرفه ای رفتار نماید محقق خواهد شد. ضرب المثل معروف صحرانشینان آفریقا که در بحث تغییرات اقلیمی نیز به کرات مورد استفاده قرار گرفته است، در این زمینه مناسبت می یابد:

If you want to go fast, go alone. If you want to go far, go together.

با تشکر و آرزوی توفیق

عباس مفیدی

۱- http://www.theguardian.com/commentisfree/2015/aug/13/the-guardian-view-on-geography-its-the-must-have-a-level