عصر اهواز

همان گونه که در بخشهای قبل نیز اشاره شده پدیده یخبندان و سرمازدگی یکی از پدیده های زیانبار جوی است که تاثیر عمده ای بر بخشهای مختلف از جمله کشاورزی و باغبانی می گذارد. در بخش قبل عوامل مکانی موثر بر این پدیده مورد بحث قرار گرفت. در این بخش به عوامل زمانی و عوامل مربوط به خصوصیات خود یخبندان بر این پدیده زیانبخش جوی پرداخته شده است.

۱-عوامل زمانی

فصل سال

تلفات تابشی شبانه به دلیل چگالی کم هوا در ارتفاعات بالا موجب یخبندان­های شبانه متعدد در طی فصول سرد خشک می­گردد اما در طی دوره کشت مرطوب­تر و معتدل­تر این امر کاهش می­یابد (گرتز و همکاران، ۲۰۰۶؛ گارسیا و همکاران، ۲۰۰۷). در فصل زمستان به دلیل کوتاه­تر بودن طول روز وکم بودن زاویه تابش، یخبندان از نظر تداوم و در فصول بهار و پاییز به دلیل تعادلی که در طول روز و زاویه تابش روی می­دهد از نظر تناوب اهمیت پیدا می­کند (علیجانی، ۱۳۷۳). با شروع دوره سرد سال، چون در عرض­های جغرافیایی بالاتر دوره سرد سال زودتر شروع می­شود، بعضی از مواقع جبهه­های هوای سرد به صورت یخبندان­های فرارفتی، مناطق با عرض جغرافیایی پایین­تر را مورد هجوم قرار می­دهند و یخبندان­های ناگهانی و زودرس پاییزی را به وجود می­آورند که خسارت آن­ها به دلیل ناگهانی و غیر منتظره بودن و همچنین عدم آمادگی گیاهان و مقاومت کمتر آن­ها در برابر این پدیده قابل ملاحظه می­باشد.

طول مدت شب و روز

با افزایش عرض جغرافیایی بر اختلاف بین مدت طول مدت روز و شب افزوده می­شود که این اختلاف در تشدید یا تضعیف روند سرما و یخبندان نقش مهمی را ایفا می­کند. تداوم سرما و یخبندان در یک نقطه، زمانی حادث می­گردد که روند درازی روز در حال کاهش و روند بلندی شب در حال افزایش باشد و بالعکس. در طی شبانه­روز تغییرات زیادی در مقدار انرژی دمایی زمین حاصل می­شود، طوری که این تغییرات بر حسب شرایط محلی قابل ملاحظه می­باشد. زمان وقوع دمای حداقل و حداکثر در طول مدت شبانه روز با تغییرات تابش خورشید هماهنگی دارد. در خلال شب، سطح زمین و اتمسفر هر دو در اثر تشعشع و از دست رفتن انرژی گرمایی زمین سرد می­شوند و این روند سرد شدن از آغاز شب رفته رفته افزایش می­یابد طوری که باعث می­شود که دما در اواخر شب و قبل از طلوع آفتاب به حداقل خود برسد.

۲- عوامل مربوط به خصوصیات یخبندان

در بسیاری از منابع تاثیر دماهای پایین­تر در افزایش میزان خسارت یخبندان بر محصولات کشاورزی اشاره شده است. بررسی­ها نشان داده هر قدر نرخ افزایش دما بعد از یخبندان سریع­تر باشد میزان خسارت یخبندان بر روی محصول بیشتر می­باشد. علت این امر این است که ذوب شدن آرام یخ، سرعت از دست دادن آب سلول­هایی را که دچار یخبندان برون سلولی شده­اند کاهش داده و خسارت ناشی از ذوب شدن سریع را کاهش می­دهد و به عبارت بهتر هر چه افزایش دما بعد از وقوع یخبندان تدریجی صورت گیرد توانایی بازیابی و ترمیم بافت­های خسارت بیشتر خواهد بود. هر چه یخبندان دیرتر اتفاق افتاده باشد خطر یخبندان کمتر است. عامل موثر دیگر بر خسارت یخبندان سطح محصور بین منحنی دمای روزانه با خط صفر درجه سانتیگراد می­باشد. سطح محصور بین دمای روزانه و خط دمای صفر نیز تاثیر مستقیم با میزان خسارت دارد. هر چه سطح محصور بیشتر باشد میزان خسارت نیز بیشتر می­گردد. سطح محصور زمانی بیشترین مقدار را خواهد داشت که هم دمای حداقل پایین­تر و هم طول مدت زمان زیر صفر درجه بیشتر باشد. البته هر کدام از این دو جز نیز می­توانند به تنهایی در بالا بردن سطح محصور نقش داشته باشند. عامل بعدی طول مدت زمان زیر صفر درجه سانتیگراد می­باشد. این عامل نیز تاثیر مستقیمی بر میزان خسارت دارد. به عبارتی هر چه طول مدت زمانی که دمای هوا زیر نقطه یخبندان قرار بگیرد بیشتر باشد به همان اندازه نیز میزان خسارت یخبندان نیز بیشتر خواهد بود. هر چه اندام­های گیاه بیشتر در شرایط یخبندان قرار گیرند در شرایط یخبندان برون سلولی میزان بیشتری آب از داخل سلول به فضای بین سلولی وارد شده و از فضای زیر روزنه تبخیر می­گردد و بنابراین گیاه دچار خسارت­های بعدی خواهد شد. در مورد یخبندان درون سلولی نیز هر چه گیاه به مدت زمان بیشتری در شرایط یخبندان قرار گیرد بر وسعت و حجم بخش­های یخ زده در داخل سلول افزوده خواهد شد. عامل دیگر نرخ کاهش دما قبل از وقوع یخبندان است. بر این اساس هر چه نرخ کاهش دما قبل از یخبندان کمتر باشد میزان خسارت یخبندان بیشتر خواهد بود. به عبارتی هر چقدر این کاهش تدریجی باشد میزان خسارت بیشتر می­باشد. آنچه به نظر می­رسد در این رابطه به عنوان یک توجیه منطقی باشد رابطه­ای است که میان نرخ کاهش دما با سطح محصور وجود دارد. هر چقدر که دما با نرخ کمتری کاهش یابد برای رسیدن به یک دمای حداقل معین زمان بیشتری را زیر صفر درجه سانتیگراد خواهد بود و لذا سطح محصور بیشتر خواهد بود. عامل دیگر در خسارت یخبندان جمع واحدهای حرارتی می­باشد. هر چقدر واحدهای حرارتی کمتری تجمع یابد میزان خسارت یخبندان بهاره بیشتر خواهد بود. تجمع کم واحدهای حرارتی زمانی اتفاق می­افتد که زمستان گرم­تر و بهار سردتری داشته باشیم. این امر منجر به کاهش واحدهای سرمایی در زمستان و کاهش واحدهای گرمایی در بهار می­شود، پس زمستان گرم­تر و بهار سردتر باعث افزایش خطر خسارت یخبندان می­شوند چرا که زمستان گرم­تر باعث آغاز شدن فصل رشد و شروع فعالیت­های زیستی محصول و وقوع یخبندان­های دیررس بهاره در بهار سرد باعث ایجاد یخبندان می­شود.