عصر اهواز

حفاظت غیر فعّال شامل روش­هایی است که قبل از وقوع یخبندان برای کمک به اجتناب از کاربرد روش­های فعّال اجرا می­شود که عمدتاً حالت پیشگیرانه خواهند داشت. مهم­ترین این روش­ها انتخاب مکان، مدیریت زهکشی هوای سرد، انتخاب ارقام مقاوم، درختان سایه­انداز، مدیریت تغذیه­ای گیاه، پوشش­های گیاهی، اجتناب از شخم خاک، آبیاری، حذف پوشش­های زراعی، پوشش­های خاک، رنگ کردن تنه درختان، کنترل باکتریایی و تعیین تاریخ کشت برای گیاهان یکساله می­باشند. در مجموع روش­های غیر فعّال کم هزینه­تر از روش­های فعّال بوده، رعایت و استفاده از آن­ها نیاز به روش­های فعال را از بین می­برد.

۱- انتخاب مکان و مدیریت آن

اولین گام در انتخاب یک منطقه برای کشت جدید، مشورت با مردم آن منطقه درباره محصولات و ارقام مناسب برای آن منطقه است. مشاوران و کشاورزان محلی شناخت بهتری از مکان­هایی که ممکن است مشکل­ساز باشند، دارند. در بعضی موارد وقوع یخبندان ممکن است ناشی از اختلاف در نوع خاک باشد که به تبع آن روی رژیم حرارتی خاک نیز تأثیرگذار خواهد بود. خاک­های شنی خشک، انتقال حرارت بهتری نسبت به خاک­های رُسی خشک دارند و هر دوی آن­ها گرما را بهتر از خاک­های آلی (پیت) انتقال داده و ذخیره می­کنند. وقتی درصد رطوبت خاک نزدیک به ظرفیت مزرعه­ای باشد، خاک­ها تحت این شرایط مساعدترین حالت را برای انتقال و ذخیره گرما دارند. به هر حال، خاک­های آلی صرف­نظر از درصد رطوبت، انتقال و ذخیره حرارت کمی دارند. بنابراین در مکان­های مستعد یخبندان، نباید کشت را در خاک­های آلی انجام داد. هوای سرد، سنگین­تر از هوای گرم بوده بنابراین به مکان­های پست­تر سقوط کرده و تجمع پیدا می­کند. بنابراین باید از کشت در مناطق پست که در آن هوای سرد تجمع می­یابد اجتناب کرد، مگر اینکه روش­های حفاظت فعّال یا کاربردی با هزینه کم و مقرون به صرفه را با یک استراتژی مدیریتی طولانی مدت اجرا کرد. این موضوع، هم در مقیاس مزرعه­ای و هم منطقه­ای اهمیت زیادی دارد. برای نمونه، در مقیاس منطقه­ای دره­های نزدیک رودخانه­ها از شیب­های بالاتر سردترند. این نقاط را می­توان با استفاده از نقشه­های توپوگرافی استخراج نمود و با اطلاعات دمایی ترکیب کرده و نقاطی را که در آن ابرهایی در سطح زمین ایجاد می­شود را مکان­یابی نمود. وقتی سرعت باد کم و آسمان ابری نباشد در طی سال مناطق پست بدون هیچ شکی شب­های سردتری خواهند داشت. بنابراین، اندازه­گیری­های دما برای شناسایی مناطق سرد می­تواند در هر زمان از سال انجام گیرد. کشت محصولات خزان­کننده روی شیب­های شمالی باعث تأخیر شکوفه­دهی بهاره شده و منجر به حفاظت آن­ها از یخبندان می­شود (میر محمدی میبدی، ۲۰۰۴). بهتر است درختان نیمه گرمسیری در شیب­های رو به آفتاب کشت شوند تا خاک و محصول بتوانند انرژی بیشتری از آفتاب جذب کرده و ذخیره نماید. مطالعات انجام شده مشخص نموده است انتخاب مکان کشت و مدیریت آن تاثیر بسزایی در مقابله با یخبندان و سرمازدگی دارد. به عنوان نمونه مطالعه انتظاری و همکاران (۱۳۹۰) در استان کرمانشاه نشان داده که ایستگاه­های مرتفع نسبت به ایستگاه­های کم ارتفاع روزهای یخبندانی بیشتری دارد. در مطالعه دیگری در این زمینه که توسط امیدوار و ابراهیمی (۱۳۸۸) در استان یزد انجام شده است اثبات گردیده که مناطق مرتفع یخبندان بیشتری را تجربه می­کنند. در منطقه ارومیه نیز عامل اصلی در تشدید پدیده یخبندان عامل ارتفاع می­باشد (جهانبخش و امام قلیزاده، ۱۳۸۴). مطالعه جامع دیگر در این مورد مطالعه انجام شده به وسیله رحیمی و همکاران (۱۳۹۰) می­باشد. این محققین پی بردند افزایش ارتفاع در دشت مشهد تشدید خطر یخبندان را در پی دارد. با افزایش ارتفاع از سطح زمین دمای هوا کاسته شده و طول دوره یخبندان نسبت به مناطق پست و کم ارتفاع طولانی می­گردد ولی طول دوره بدون یخبندان کمتر می­شود.

۲- زهکشی هوای سرد

درختان، بوته­ها، پشته­های خاکی ،پشته­های گیاهان خشک و حصارها در بعضی مواقع برای کنترل جریان هوای اطراف کشتزارها استفاده می­شوند که بررسی دقیق اثرات آن­ها می­تواند بر پتانسیل خسارت ناشی از یخبندان تأثیر بگذارد. اگر یکبار الگوی جریان زهکشی مشخص شود می­توان بر اساس آن مسیر را مشخص و برای بالا بردن درجه حفاظت از یخبندان مورد استفاده قرار داد. هر مانعی که در دامنه رو به دره وجود داشته باشد، باید حذف شود. این موانع ممکن است ردیف­هایی از خار و خاشاک، دیواره­ها، کپه­هایی از علوفه­های خشک، یا گیاهان متراکمی باشند که در طرف دامنه مزرعه قرار گرفته­اند. تسطیح مزرعه می­تواند در بعضی مواقع به واسطه اینکه هوای سرد را از روی محصول عبور می­دهد باعث زهکشی هوای سرد شود. در باغ­ها و تاکستان­ها خطوط ردیف باید طوری طراحی شوند که باعث خارج کردن طبیعی هوای سرد از روی محصول شوند.

۳- انتخاب گیاه

اهمیت انتخاب گیاهان مقاوم به یخبندان در این است که احتمال خسارت ناشی از یخبندان در اواخر غنچه­دهی کاهش یابد. گیاهان خزان­کننده انتخاب شده که غنچه­دهی و گلدهی­شان دیر صورت می­گیرد از سرما و یخبندان خوب حفاظت می­شوند زیرا احتمال خسارت یخبندان سریعاً در بهار کاهش می­یابد. در مرکبات انتخاب رقم­های مقاوم بهترین روش می­باشد. برای گیاهان ردیفی و مزرعه­ای یکساله، تعیین تاریخ کشت برای به حداقل رساندن پتانسیل دمای حداقل اهمیت زیادی دارد. مطالعات مربوط به انتخاب گیاهان مقاوم به یخبندان موضوع مطالعات متعددی بوده است (یزدی صمدی و همکاران، ۱۳۸۳ در واریته­های عدس؛ شور و همکاران، ۱۳۸۸ انتخاب واریته­های مقاوم انگور؛ آذین پویا و همکاران، ۱۳۸۸ در هلو؛ تینگور و همکاران، ۱۹۹۸ انتخاب هیبریدهای مقاوم به یخبندان پرتقال؛ سلیمانی، ۱۳۸۱ انتخاب ارقام مقاوم زیتون؛ ناظری و همکاران، ۱۳۸۵ انتخاب ارقام مقاوم به یخبندان گندم).

۴- مدیریت تغذیه­ای گیاهان

گیاهان ناسالم به یخبندان و سرمازدگی حساس­ترند و کوددهی باعث افزایش سلامتی آن­ها می­گردد. در عین حال نوع کوددهی و روش آن نیز تأثیر زیادی در این امر دارد. همچنین درختانی که خوب تغذیه نشده باشند در پاییز برگ­هایشان زود خزان کرده و در بهار شکوفه­دهی زودتر روی می­دهد که این امر باعث افزایش حساسیت و خسارت ناشی از یخبندان و سرمازدگی می­شود. رابطه بین تغذیه گیاه و افزایش مقاومت به یخبندان آن دارای ابهاماتی است که در مطالعات مشخص شده است. در کل کوددهی با فسفر و نیتروژن قبل از یخبندان، رشد را بهبود می­دهد ولی قابلیت مستعد بودن به خسارت یخبندان را افزایش می­دهند. برای افزایش مقاومت گیاه در برابر یخبندان و سرمازدگی باید از کاربرد کودهای نیتروژنی در اواخر تابستان یا اوایل پاییز اجتناب کرد. همچنین، فسفر برای تقسیم سلولی اهمیت خاصی داشته و بنابراین برای بازیابی بافت بعد از یخبندان و سرمازدگی مهم است. پتاسیم نیز اثر مطلوبی در تنظیم آب و فتوسنتز گیاهان دارد. مصرف حدود ۳۰۰ کیلوگرم در هکتار کود پتاسه علاوه بر بهبود کمّی و کیفی محصول انگور، بیشترین تاثیر را در افزایش میزان مقاومت جوانه­ها در برابر سرمای زمستانی دارد (اِل همدی و جنسن، ۱۹۹۹؛ محمودزاده، ۲۰۰۵). در این مورد بحث­های تکمیلی در فصل­های بعد ارائه شده است.

۵- مدیریت آفات

استفاده از آفت­کش­های روغنی برای مرکبات سبب افزایش خسارت ناشی از یخبندان می­شود، بنابراین باید از استفاده آن­ها در قبل از فصل یخبندان و سرمازدگی اجتناب نمود.