تأثیر تغییر اقلیم بر یخبندان و طول فصل رشد در ایران
کشور ایران به دلیل تنوع اقلیمی و تنوع محصولات کشت شده دارای پیچیدگی خاصی است. در این بین تغییر اقلیم بر یخبندان و سرمازدگی و همچنین نیاز سرمایی تأثیر بسزایی داشته است. بررسیهای اولیه نشان داده است که دمای کمینه روزانه طی ۲۵ سال روند صعودی داشته بطوری که از ابتدای دوره ۱۹۷۴ تا انتهای دوره ۲۰۰۴ کاهش دما از ۲/۴- به ۳/۸- و کاهش ۱۱ درصدی از میانگین روزهای یخبندان بیانگر این موضوع است که دلیل آن را میتوان در تغییرات عمومی اقلیم و تغییر اقلیم کره زمین دانست.
کشور ایران به دلیل تنوع اقلیمی و تنوع محصولات کشت شده دارای پیچیدگی خاصی است. در این بین تغییر اقلیم بر یخبندان و سرمازدگی و همچنین نیاز سرمایی تأثیر بسزایی داشته است. بررسیهای اولیه نشان داده است که دمای کمینه روزانه طی ۲۵ سال روند صعودی داشته بطوری که از ابتدای دوره ۱۹۷۴ تا انتهای دوره ۲۰۰۴ کاهش دما از ۲/۴- به ۳/۸- و کاهش ۱۱ درصدی از میانگین روزهای یخبندان بیانگر این موضوع است که دلیل آن را میتوان در تغییرات عمومی اقلیم و تغییر اقلیم کره زمین دانست. تحقیقات بعدی در آذربایجان، شمال غرب، نیمه غربی و ۱۶ ایستگاه در کل کشور اثبات نموده که روند افزایشی طول دوره رشد و کوتاهتر شدن طول دوره یخبندان در ایران رخ داده است. بررسی روند نمایههای حدی اقلیمی در ایران در دوره ۲۰۰۳-۱۹۵۱ نشان میدهد نمایههای حدی روزهای یخبندان، روزهای یخی، روزهای سرد، شبهای سرد و دامنه شبانهروزی دما در اغلب نقاط کشور دارای روند منفی است (رحیم زاده و همکاران، ۱۳۸۸). نتایج به دست آمده نشان میدهد جدا از مناطق فاقد یخبندان در بیش از یک سوم وسعت کشور تعداد روزهای یخبندان کاهش یافته است. ایستگاههایی مانند زاهدان و زنجان بدون روند بودهاند. بیشترین کاهش مربوط به ایستگاه سبزوار به میزان ۹/۹- روز در هر دهه در سطح معنیداری کمتر از یک درصد بوده و بسیاری از نقاط ساحلی واقع در خلیج فارس و دریای عمان و نیز جزایر خلیج فارس تا به حال در عمر دیدهبانیشان دمای صفر درجه را تجربه نکردهاند. در سواحل شمالی کشور نیز عمدتاً تعداد روزهای یخبندان کم و در برخی از سالها هم اصلاً مشاهده نشده است. کاهش نرخ تعداد روزهای یخبندان در ایستگاههای مهرآباد تهران، اصفهان، مشهد و شیراز که در کلانشهرها واقع هستند با دارا بودن مسائل شهرنشینی و تشدید جزایر گرمایی رخ داده است. روند مثبت تعداد روزهای یخبندان در ایستگاههای ارومیه، شهرکرد و بیرجند بر خلاف الگوی گرمایش جهانی بوده است.
نتایج به دست آمده نشان میدهد بطور کلی کاهش تعداد روزهای یخبندان در کشور مطابق با نتایج به دست آمده در سایر مناطق دنیا و نتیجه منطقی از گرمایش جهانی است. روند نمایه طول دوره رویش در اکثر ایستگاهها طی دوره آماری ۲۰۰۳-۱۹۵۱ افزایشی است. طول دوره رویش در ایستگاههای مشهد، کرمانشاه، اصفهان، شیراز و تهران در دوره اقلیمی ۲۰۰۳-۱۹۵۱ بیش از ۲۰ روز افزایش یافته است. روند طول دوره رویش در ایستگاه بیرجند علیرغم وجود روند مثبت در تعداد روزهای یخبندان آن دارای حالتی کم و بیش ایستا میباشد.
در مورد تأثیر تغییر اقلیم بر روند تعداد روزهای یخبندان در اقلیم آینده نیز مورد مطالعات متعددی انجام شده است (نصیری محلاتی و همکاران، ۱۳۸۵؛ عباسی و همکاران، ۱۳۸۹؛ خیراندیش و همکاران، ۱۳۹۲). بر اساس این مطالعات تاریخ وقوع اولین یخبندان پاییزه در ایستگاههای مورد مطالعه در کل ایران برای سالهای ۲۰۲۵ و ۲۰۵۰ میلادی به ترتیب به میزان ۹-۵ روز و ۱۵-۸ روز به تأخیر خواهد افتاد و شدت تغییر از شمال به جنوب و از غرب به شرق کشور افزایش خواهد یافت. همچنین نتایج حاصل از پیش بینی مدلهای گردش عمومی حاکی از وقوع زودتر آخرین یخبندان بهاره به میزان ۸-۴ روز و ۱۲-۷ روز به ترتیب برای سالهای ۲۰۲۵ و ۲۰۵۰ میلادی خواهد بود به طوری که شدت جابجایی از شمال به جنوب و از غرب به شرق کشور افزایش خواهد یافت.
خیراندیش و همکاران (۱۳۹۲) نیز تأثیر تغییر اقلیم را بر طول فصل رشد در چشم انداز ۲۰۵۰-۲۰۲۰ در چند نمونه ایران مورد مطالعه قرار دادند. نتایج این مطالعه نشان داد برای آستانه دمایی صفر درجه سانتیگراد طول فصل رشد در مقایسه با اقلیم گذشته در ایستگاههای مشهد، تهران، اصفهان، رشت و زاهدان افزایش و در ایستگاههای تبریز، کرمان و گرگان کاهش خواهد یافت. در سناریوی B1 متغیر طول فصل رشد در ایستگاههای مشهد، تهران و رشت روندی افزایشی و در ایستگاههای کرمان و گرگان روندی کاهشی در مقایسه با اقلیم گذشته خواهد داشت. برای آستانه دمایی ۵ درجه سانتیگراد در دو سناریوی A2 و B1 همه ایستگاهها به جز شیراز روندی افزایشی خواهند داشت. پیش بینی تغییرات اقلیمی خراسان جنوبی در دوره ۲۰۳۹-۲۰۱۰ با ریزمقیاس نمایی آماری خروجی مدل ECHO-G نشان داد تعداد روزهای یخبندان کاهش یافته و میانگین سالانه دما در حدود ۰/۳ درجه سلسیوس افزایش خواهد یافت. نتایج جزئیتر نشان میدهد تعداد روزهای یخبندان در دهه ۲۰۲۰ در مقایسه با دوره آماری کاهش خواهد یافت که بیشترین کاهش در ماه فوریه و به طور متوسط ۲/۹ روز خواهد بود. در ماههای دسامبر و ژانویه نیز تعداد روزهای یخبندان حدود ۲/۶ روز کاهش خواهد یافت.
مطالعه ساری صراف و همکاران (۱۳۸۹) درباره رابطه زمان یخبندان سالانه در کاهش طول دوره رشد محصولات کشاورزی اردبیل نتایج نشان میدهد که تاریخ وقوع یخبندانها بیشتر به سمت یخبندانهای زودرس پاییزه (به طرف اوایل فصل پاییز) و دیررس بهاره (از اوایل فصل بهار به سوی اواسط آن) گرایش داشته و طول فصل رشد در اغلب سالهای انتخاب شده فراتر از حد میانگین آن بوده است. بین تاریخهای وقوع اولین یخبندان پاییزه و آخرین یخبندان بهاره و نیز زمان (سال) ضریب همبستگی ضعیفی برقرار بوده و وقوع یخبندانهای زودرس و دیررس در زمان وقوع یکدیگر آن چنان تأثیر قابل ملاحظهای نداشته است. بطور خلاصه، به ازای هر سال آماری سپری شده، یخبندانهای پاییزه حدود ۰/۷ روز و یخبندانهای بهاره ۰/۹ روز به ترتیب به سمت یخبندانهای زودرس پاییزه و دیررس بهاره گرایش نشان میدهند و در نتیجه این روند سال به سال از طول فصل رشد به میزان ۱/۶ روز کاسته شده است.
علیجانی و همکاران (۱۳۹۲) رهیافتی جدید جهت تعیین طول دوره رشد بالقوه در ایران ارائه نموده و مفهوم طول دوره فصل رشد و طول دوره فصل رشد بالقوه را تعریف و مورد ارزیابی قرار دادند. طول دوره فصل رشد عبارت است از فاصله زمانی بین وقوع آخرین یخبندان در بهار و وقوع اولین یخبندان در فصل پاییز بر مبنای آستانه صفر درجه سانتیگراد. طول دوره فصل رشد بالقوه فاصله زمانی بین آخرین دوره سه روزه ممتد دارای دمای صفر و زیر صفر درجه سلسیوس در فصل پاییز و آخرین دوره سه روزه ممتد آن در اواخر فصل زمستان یا اوایل بهار میباشد. نتایج این بررسی نشان میدهد که طول دوره فصل رشد در ایران از ۳۶۵-۱۶۱ روز متغیر است طوری که مناطق سقز، اردبیل و شهرکرد دارای کوتاهترین طول فصل رشد و مناطق جنوبی مثل چابهار، جاسک، بندر لنگه و بوشهر بیشترین طول فصل رشد میباشند اما استفاده از شاخص طول دوره رشد بالقوه مشخص میکند که طول دوره رشد از ۴ روز در دوگنبدان تا ۵۸ روز در ایستگاه گرگان افزایش پیدا میکند. در ایستگاههای سقز، اردبیل و شهرکرد با شاخص طول دوره رشد بالقوه طول دوره رشد به ۱۹۸، ۲۰۲ و ۲۱۱ روز میرسد که به ترتیب نسبت به طول دوره رشد ۳۵، ۳۴ و ۴۱ روز به طول دوره رشد اضافه شده است.
نویسنده: جلیل هلالی